Putniku koji se prvi put nađe u samom centru Niša, pažnju će privući stamene zidine Niške tvrđave. Da bi došao do Tvrđave, ne mora da forsira vodom ispunjen rov, već samo da pređe Tvrđavski most koji spaja strogi centar grada sa desnom obalom reke Nišave.
Osmanlije su u prvoj polovini XVIII veka Tvrđavi podarile izgled koji ona i danas ima. Tvrđava je istorijski spomenik pod zaštitom države. Jedna je od retkih u svetu koja svoju lokaciju u samom centru grada, nije menjala tokom 2000 godina. Njene čvrste, visoke zidine ubrajaju se u red najlepših i najočuvanijih na prostoru srednjeg Balkana. Zatitni znak Tvrđave, Stambol kapija, ima status kulturnog dobra od velikog značaja.
Burna ratna istorija
Pogodan geografski položaj, blizina reke, odgovarali su formiranju ljudskih naseobina, ali i vojnih utvrđenja. Arheološka ispitivanja pokazuju da ljudska naselja na prostoru Niša, u kontinuitetu postoje već četiri milenijuma, a istorija utvrđenja počinje sa najezdom rimske vojske u I veku.
Rimski vojnici su u svom ratnom pohodu prodrli do starosedelačkog naselja Niša. Tu su izgradili vojni logor, koji je zatim prerastao u grad Nais. Grad Naisus prvi put u spisima pomenuo je u II veku, grčki geograf iz Aleksandrije, Klaudije Ptolomej.
Rimska vladavina završava se 441. godine kada Huni na čelu sa Atilom ruiniraju Niš. Niš će zatim naizmenično prelazi iz ruku Srba u ruke Vizantinaca, sve do dolaska Osmanlija. Prvo će se vizantintijski car Justinijan Prvi u periodu od 530. do 552. godine baviti obnovom grada. Zatim,
Vizantinci još nekoliko puta osvajaju Niš, početkom XI veka, zatim decembra 1072. godine, kao i 1090. godine. Niš je pod vlašću Slovena tj. Srba od VI do XI veka. Budući srpski kralj Bodin oslobađa Niš početkom 1072. godine. Veliki župan Stefan Nemanja ga vraća od Vizantinaca dva puta, 1083. i 1086. godine.
Srpski kralj Stefan Dečanski 1330. godine u Bici kod Velbuža (današnji Ćustendil) razbija bugarsku vojsku, a njegov sin Dušan lično ubija bugarskog kralja. Niš prelazi u ruke Srba. Osmanlije osvajaju Niš 1428. godine. Nema pouzdanih pisanih izvora koji bi posvedočili u čijim je rukama bio grad NIš u XIII veku.
Obnova utvrđenja
Između osvajanja i rušenja, našlo se vremena i za gradnju i obnovu. Izgradnja Medijane -aristokratskog predgrađa Naisusa, koja je predstavljala privremenu rezidenciju čak šest rimskih careva, trajala je od III do IV veka.
Veliki župan Stefan Nemanja obnavlja zidine 1186. godine. Posle pobede srpskog kralja Stefana Dečanskog nad Bugarima, za vreme vladavine Dušana i njegovog sina Uroša, Niš je postao oaza mira i prosperiteta.
Tvrđava je tada zauzimala veću površinu od današnje, osnova joj je bila pravougaonog oblika, a imala je 10 kula i 3 kapije. Knez Lazar Hrebljanović se za vreme svoje vladavine, takođe, bavio obnovom tvrđave. Bedeme je dodatno ojačao srpski despot Stefan Lazarević 1404. i 1409. godine. Turska vlast suočena sa napadima srpskih hajdučkih četa, ojačava utvrđenje 1619. godine.
Važne stranice istorije ispisane u Nišu
Poseban kuriozitet predstavlja činjenica da je Niš rodni grad nekoliko careva. U Nišu su se rodili rimski carevi Konstantin Velik i Konstancije Treći, kao i vizantijski car Justinijan Prvi, a u okolini Niša, rimski car Klaudije Drugi i vizantijski car Justin Prvi.
Rimski car Klaudije Drugi je Bitkom kod Nisusa odložio pad rimskog carstva za dva veka, te zbog tog svog podviga dobija nadimak Gotski ili Ubica Gota. Veliki župan Stefan Nemanja nemačkom caru Fridrihu Barbarosi, koji je krenuo u Treći krstaški rat, priredio je doček u Nišu.
Tom prilikom dolazi i do pregovora o ujedinjenju dve vojske protiv Vizantinaca. Slavnu ratnu istoriju ovog kraja obeležila je još jedna herojska bitka. Niško utvrđenje je 1386. godine dvadeset pet dana odolevalo Osmanlijskim osvajačima. Zadivljene hrabrošću protivnika, Osmanlije su Niš prozvale “gradom – zmajem”.
Osmanlije grade Tvrđavu
Turci u prvoj polovini XVIII veka u cilju odbrane od Austrijskog carstva, donose odluku da izgrade bastiono utvrđenje po Vobanovom sistemu. Tvrđava je izgrađena na ostacima antičkog, vizantijskog i srednjevekovnog utvrđenja.
Sultanovom poveljom, 1719. godine počinje gradnja Tvrđave. Ovaj odgovoran posao poveren je glavnom arhitekti Mehmed agi i njegovom bratu Mustafa agi, koji je bio zadužen za organizaciju rada. Kakav je to građevinski poduhvat bio, govori činjenica da je za uzgradnju angažovano više desetina hiljada spahija, čak 400 zidara i 40 majstora kamenorezaca iz Carigrada.
U bedeme je ugrađen kamen dopremljen iz obližnjih majdana Huma, Kamenice i Niške Banje. Završetak izgradnje svečano je obeležen postavljanjem ploče na Stambol kapiji 1723. godine.
Tvrđava ima poligonalnu osnovu sa sedam strana različitih dužina, osam bastionih terasa, kao i četiri kapije: Stambol kapiju, Beogradski kapiju, Vidinsku kapiju i Jagodinmalsku (Vodenu) kapija, koja je bila povezana sa rekom. Površina Tvrđave iznosi 22ha 80 ara 52m2. Dužina bedema iznosi 2.100m, visina od 8m, a debljina “samo” 3m.
Unutar zidina Tvrđave u potpunosti je bio organizovan celokupan gradski život. U istočom delu nalazila se Hunkar (careva ) mala i tu je bila smeštena komanda turskog garnizona i Mithad – pašin dvor. U zapadnom delu su se nalazila Edirne – Bali mala sa kafanama, bakalnicama i sličnim radnjama. Od ukupno trinaest džamija u Nišu, u Tvrđavi su se nalazile tri.
Tvrđava postaje deo srpske države 1878. godine. Tada je muslimansko stanovništvo iseljeno, a unutrašnjost Tvrđave porušena. Tvrđava se od 1878. do 1951. godine koristi kao vojni objekat, a od 1951. godine postaje gradski park.
Spomenici na prostoru Tvrđave
Arheoliškim ispitivanjima koja su obavljena na površini koju zauzima Tvrđava, otkriveni su objekti iz različitih epoha.
Lapidarijum je zbirka kamenih artefakata iz antičkog razdoblja od I do VI veka, otkrivenih na teritoriji Tvrđave, okoline Niša i Knjaževca. Skup čini četrdeset jedan spomenik. To su grobni, zavetni, građevinski spomenici i dve mermerne figure.
Objekat sa svodovima zadržao je impresivan izgled i još uvek se nalazi u dobro očuvanom stanju. Prostire se na centralnom platou Tvrđave, površine je 600m2, a datira iz perioda II do IV veka.
Palata sa oktagonom je dokaz da se u luksuzu i udobnosti moglo uživati i sredinom IV veka. Posedovala je podno i zidno grejaje. Pod je ukrašavao mozaik, a na zidovima su se nalazile freske.
Rimske terme koje su podignute u vreme cara Dioklecijana, nalaze se odmah pored Beogradske kapije. U blizini džamije, na nekih 1.000m2 otkriveni su ostaci Vizantijske ulice koja se proteže u smeru sever – jug. Duž ulice raspoređeni su objekti nastali u vreme cara Justinijana Velikog. Jedan od objekata je najverovatnije radionica plemenitih metala, jer je u njoj pronađeno oruđe sa ostacima zlata na sebi.
Najstarija sačuvana turska građevina na teritoriji Niša je tursko kupatilo – hamam, sagrađeno u XV veku. Voda se sistemom cevi koje su bile napravljene od gline, dovodila iz Nišave. Upotrebljena voda je kanalom vraćana u reku. Organizacija je bila jednostavna: danju su se ovde kupale isključivo žene, a noću muškarci.
Zubu vremena i burne istorije odolela je samo jedna džamija, a to je Bali – begova džamija. Prvi put se pominje 1521. godine kao verski objekat, a kao džamija od 1710. godine.
Arsenal i barutane svedoče o vojnoj istoriji Tvrđave. Arsenal je izgrađen 1857. godine, a predstavljao je skladište oružja u kome su držani topovi, kugle za topove, barut. Danas je prevoren u izložbeni prostor. Očuvano je čak pet barutana koje su služile za skladištenje baruta i municije. Barutane imaju zidove debele 1m, a u zidovima se nalaze mali otvori kroz koje su vojnici mogli da na nišane i pucaju.
Zgrada Istorijskog arhiva podignuta je 1890. godine za potrebe Kartografskog odeljenja srpske vojske i jedini je vojni objekat sagrađen posle oslobođenja od Turaka. Namena zgrade je menjana, pa je jedno vreme tu bila stacionirana Prva podoficirska artiljerijska škola, a Bugari su je koristili kao zatvor za vreme Prvog svetskog rata. Spomenikom kulture proglašena je 1959. godine i od tada počinje da se koristi kao Istorijski arhiv. Po svojoj veličini i bogatstvu istorijskog sadržaja koji poseduje, nalazi se odmah iza Beogradskog arhiva.
Spomenik knezu Milanu Obrenoviću i oslobodiocima Niša podignut je 1902. godine, povodom obeležavanja dvadeset pet godina od oslobođenja Niša od Turaka. Ujedno, ovaj spomenik veliča vojnu istoriju Tvrđave. Napravljen je od granita bele i ružičaste boje i ima oblik metka. Stubovi su povezani lancima, a metalne kugle koje stoje na vrhovima stubova, korišćene su pri oslobođanju grada, kao topovska đulad. Autor je italijanski vajar Vičenco Kaliterna.
Nakon povlačenja srpske vojske iz domovine 1915. godine, bugarski okupator sprovodi neviđeni torturu nad stanovništvom ovog kraja. Posle Topličkog ustanka 1917. na ovom mestu je streljano i obešeno oko 4.000 Srba – civila i učesnika ustanka. Spomen kosturnica streljanim Srbima od strane Bugara tokom okupacije u Prvom svetskom ratu, podignuta je u blizini Istorijskog arhiva 1927. godine, a 1937. godine postavljen je reljef, rad vajara Slavka Miletića.
Tvrđava danas
Glavna autobuska stanica u Nišu, nalazi se tik uz spoljnu stranu bedema, te su zidine Tvrđave prvo što pridošlice ugledaju kada stignu u Niš. Za one koji u Niš stižu automobilom, koordinate tvrđave su 43*19!33.6″N 21*53! 43.4″E.
Tvrđava brižljivo štiti svoj bogat turistički potencijal. Ispred svake znameniitosti postavljene su table sa tekstom o značaju lokacije, na srpskom i engleskom jeziku. Na samom ulazu u Tvrđavu, Turistička organizacija Niš u svom Info centru znatiželjnicima pruža sve relevantne informacije o Tvrđavi. Turistima se u suvenirnicama nude narodne rukotvorine sa motivima Tvrđave.
Travnate površine se redovno i uredno održavaju, pa su pogodne za šetnju. Deca mogu da uživaju u uređenim igralištima sa toboganima, ljuljaškama. Atrakcija Tvrđave su i turistički vozići, minijaturni dabl – dekeri. Deci, vožnja vozićem, uz zvuke popularnih dečijih pesama, donosi beskrajnu radost. Turistima pak, vozić pruža priliku da se na najlagodniji način upoznaju sa znamenitostima Tvrđave.
Prostor na zapadnoj strani, gde su se u vreme Turaka nalazile kafane, i danas ima istu namenu. Tu su, onima koji žele provod i zabavu, na raspolaganju ugostiteljski objekti – kafići i restorani, otvoreni i posle ponoći.
Obrazovanje je uslov za bolje sutra. Logično je onda, da se i u XXI veku budućnost Nišlija i dalje vrti oko Tvrđave, jer su se odmah izvan severnih bedema zidina smestili GAF, Mašinski i Elektronski fakultet, kao i studentski dom sa pratećim objektima. Takođe, izvan Tvrđave, nekoliko desetina metara od Stambol kapije, nalazi se Banovina – zgrada Univerziteta u Nišu, koja je takođe svedok burnih istorijskih događaja.
Meteorolopška stanica još od 1889.godine kada se počelo sa merenjima, obaveštava Nišlije o vremenskim prilikama.
Gradska bašta u kojoj se mogu naći različite vrste biljaka, prava je destinacija za ljubitelje prirode.
Planinarski dom je utočište za one koji se u njegovoj bašti, u vrele letnje dane, žele rashladiti pod krošnjama drveća. Niška tvrđava je stanište retkih ptica. Primećeno je dvadeset tri vrsta ptica, među kojima su: velika senica (Parus major), rusi svrarčak (Lanius Collurio), gugutka (Streptopelia decaocto) i slavuj (Luscinia megarhynchos). Izviđači Niša potrudili su se da na drveće postave kućice za ptice.
Tvrđava među svojim bedemima neguje bogat kulturni sadržaj. Letnja pozornica, koju je 1959. godine projektovao arhitekta Grigorije Samojlov, ugošćuje poznate kulturne manifestacije. Ovde se održava u svetu jedinstven festival glumačkih ostvarenja “Filmski susreti”. U Tvrđavi se organizuje prestižni džez festival “Nišville” i muzički festival “Nisomnia”. Rekonstruisana Bali – begova džamija posle obavljenih konzervatrorskih radova, pretvorena je u galeriju “Salon 77”.
Niška tvrđava i danas predstavlja bastion, i to bastion kulture, ekologije, turizma. Verovatno zbog takve svoje uloge, Tvrđava ponosno krasi grb grada Niša.